Enerjiye Evet Ancak Dereler Kurutulmadan

Türkiye?nin Enerji İhtiyacı Çok Büyük.

Çok büyük bir açık var ve bu açık sebebiyle dışa bağımlı bir durumdayız. Dolayısıyla enerji politikalarını yakından izleyen, HES?ler konusunda duyarlı ve süreci yakından takip eden hatta müdahil olan Elektrik Mühendisleri Odası Trabzon Şubesi eski Başkanı Mustafa Yılmaz Odabaş?ı dinlememiz gerekirdi. Çok yararlı bilgiler verdi.

M. MERMERTAŞ: Bölgemizdeki HES?lerin tesis sürecinde getiri ve götürüleri neler olabilir? Bu süreçte yaşanan sorunları nasıl değerlendiriyorsunuz?

M. Yılmaz ODABAŞ: Elektrik enerjisi; kalkınmanın, sanayileşmenin, teknolojiye erişmenin ve sosyal hayatın vazgeçilmez unsurlarından birisi haline gelerek neredeyse yaşam için zorunlu bir ihtiyaç maddesi halini almıştır. Diğer enerji türlerine kolayca çevrilebilmesi, uzak mesafelere az kayıpla ve kolayca taşınabilmesi, kullanım kolaylığı gibi hususlar elektrik enerjisi tüketimini insan hayatında cazip hale getirmiş ve kişi başına elektrik enerjisi tüketimi toplumların gelişmişlik düzeyleri açısından bir gösterge halini almıştır.

Enerji?de Dışa Bağımlıyız

Ülkemizde 2009 yılında tüketilen 194 Milyar kWh civarındaki elektrik enerjisinin yaklaşık %58?lik kısmı dışa bağımlı üretim kaynaklarından (doğalgaz, fuel-oil, ithal kömür, motorin v.b) üretilmiştir.

Ülkemizin sanayileşmesi ve kalkınması sürecinde gerekli olan elektrik enerjisi üretiminde dış alımla karşılanan üretim kaynaklarına bağımlılığı çok yüksek seviyede olup, yıllardır bu bağımlılık azaltılamamıştır. Gelişmesini ve büyümesini sürdürmek zorunda olan ülkemizde kalkınma hamlesi için elektrik enerjisine olan talep de sürekli artmaktadır. Bu açıdan elektrik enerjisi üretimi stratejik bir konudur ve üretimde dışa bağımlılık mutlaka azaltılmalı, mümkünse sıfıra indirilmelidir.

Santrallere Vurgu Yaptık

Elektrik enerjisi üretimimizde dışa bağımlılık yeni bir konu olmayıp, uzun yıllardır süregelen bir konudur. EMO Trabzon Şubesi yönetiminde bulunduğumuz dönemlerde, enerji darboğazının yoğun yaşandığı ve hissedildiği 1990?lı yıllarda özellikle doğalgaz ile elektrik enerjisi üretimine yönelmenin doğuracağı dışa bağımlılığa ve getireceği sıkıntılara vurgu yapılarak yerli kaynaklardan elektrik enerjisi üretecek santrallerin yapılması gerektiğine sürekli vurgu yapmıştık. Bu bağlamda bölgemizdeki hidrolik su potansiyelinin de değerlendirilmesini talep etmiştik. Ama şu konunun da farkındaydık ki; yeşilin ve mavinin her tonunun mevcut olduğu, flora, fauna zenginliğinin dünyada nadir bulunduğu eşsiz güzelliklere sahip bir bölgenin adıydı Karadeniz. Yatırım fakiri, yıllardır kendi yağıyla kavrulmuş bölge insanının tek zenginliğiydi ve bu güzelliklere sahip başka bir Karadeniz?i yoktu. Bırakın bölge insanını Türkiye?nin ve hatta dünyanın bu güzelliklere sahip başka bir Karadeniz?i yoktu.

Biz de mesleğimiz gereği biliyorduk ki gerekli planlama, fizibilite ve tesis çalışması süreci neticesinde çevreye zararın asgari seviyede tutulacağı, kamu yararının ön planda gözetileceği, çevreye duyarlı elektrik enerjisi üretim tesisleri yapılabilirdi ve dışa bağımlılığın bir nebzede olsa azaltılması sağlanabilirdi. Şunu da biliyorduk ki elektrik enerjisi insanoğlu için bir nimetse bunun getireceği bir külfet mutlaka vardır ama bu külfet gerekli planlamalar ve çalışmalarla asgari seviyede tutulabilirdi.

Raporları Sunmuştuk

Özellikle DSİ ve EİE bölgemizde uzun yıllar etüt ve araştırma çalışmaları yapmış, projeler geliştirmiş ve raporlar halinde kamuoyuna sunmuştu. Bu raporlardan bölgemizde Trabzon, Giresun, Rize, Gümüşhane, Bayburt illerindeki tünel ve kanal tip santrallerle üretim yapabilecek potansiyel kadar bir potansiyel Artvin ve Bayburt illerini kapsayan Çoruh Havzasında mevcuttu. Çoruh üzerine yapılabilecek santraller genelde büyük güçlü Baraj tip HES?ler idi.

M.MERMERTAŞ: Bölgemizde HES yapımında süreç nasıl gelişti?

M. Yılmaz ODABAÅž: 2001?de yürürlüğe giren 4628 sayılı ?Elektrik Piyasası Kanunu?  ve 2005 yılında çıkan 5346 sayılı ?Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Ãœretimi Amaçlı Kullanımına Ä°liÅŸkin Kanun? çerçevesinde EPDK?dan (Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu) üretim lisansı alan yatırımcılar, DSÄ° ile su kullanım anlaÅŸmalarını imzalayıp, tesisleriyle ilgili projeleri Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına onaylatıp, resmi prosedürü tamamlayarak tesis faaliyeti aÅŸamasına geldiler. 2005 yılı sonrasında HES?ler için Ãœretim Lisansı talebi baÅŸvurusunda kısa sürede bir patlama yaÅŸandı. Yatırımcılar öncelikle DSÄ° ve EÄ°E?nin geliÅŸtirdikleri projelere talip oldular.

Lisans Talebi Patladı

Daha sonra HES projelerine talebin fazla olması ve sektörün yatırımcılar tarafından cazip bulunması lisans talebini artırdı. Özel proje çalışmaları gerçekleÅŸtirilip lisans alma çalışmaları gerçekleÅŸtirildi. Bir anda EPDK?ya DoÄŸu Karadeniz Bölgesi için 700 civarında HES lisans baÅŸvurusu oldu. Hatta DoÄŸu Karadeniz?de bazı derelerde, dereden akan su  peÅŸ peÅŸe hazırlanan projelerden dolayı  neredeyse dere yatağını hiç göremeyecek hale geldi.

EMO Trabzon Şube Yönetiminde başkan olarak bulunduğumuz dönemde konunun önemine vakıf olduğumuzdan sürecin tüm taraflarını buluşturduğumuz, konunun ayrıntılı bir şekilde tartışılmasının sağlandığı ve kamuoyunun aydınlatıldığı iki adet sempozyumu ilimizde 2007 ve 2009 yıllarında gerçekleştirdik.

M.MERMERTAŞ: Süreçte neler yaşandı, neler yapılmalıydı?

M. Yılmaz ODABAŞ: Bunları raporumzunda da belirttiğimiz üzere maddeler halinde sıralayalım:

1- 4628 sayılı yasa çerçevesinde kurulan ve Üretim Lisanslarını veren EPDK elektrik enerjisi üretim, iletim ve dağıtımı konusunda uzman, konuya ve sahaya hakim uzmanlar istihdam etmedi, bu konudaki ihtiyacını ilgili kamu kuruluşlarından (DSİ, TEİAŞ, EÜAŞ, TEDAŞ, EİE v.b) görüş almak şeklinde karşılama yoluna gitti. Kurumlardan gelen görüşleri değerlendirmede ve kurumlar arası koordinasyonda tam bir kaos yaşandı. Sonraki süreçte ilgili kurumlar bu koordinasyonsuzluktan sürekli şikayetçi oldular ve sağlam bir planlama yapılamadı.

2- Lisans verilirken öncelikle havza ve dere planlaması yapılıp, bu plan çerçevesinde lisans verilmesi gerekirken planlama tamamıyla özel sektöre bırakıldı ve 2 yıl gibi sürelerde hazırlanması gereken fizibilite raporları çok kısa sürede hazırlandı. DSİ müracaat süresini 6 aydan 3 aya düşürdü. Havza planlamasının önemi ancak lisans alan yatırımcıların tesis faaliyetleri sırasında yaşanan sorunlardan ve şikâyetlerin fazlalığından anlaşıldı.

Oysa kesinlikle öncelikle havza planlaması yapılmalıydı ve Fizibilite raporlarının hazırlanmasında en yüksek derece hassasiyet gösterilmeliydi. Bu süreçte projenin ekonomik katkısı, teknik açıdan yapılabilirliÄŸi, mali açıdan yapılabilirliÄŸi, çevre etkileri açısından yapılabilirliÄŸi bu aÅŸamada deÄŸerlendirilip lisanslama bu iÅŸlemlere göre yapılmalıydı. Çevre etkilerinin  incelenmesinin ÇED sürecine bırakılmasının önüne geçilmeliydi. Havza planlaması neticesinde havzada verilen lisans sayısı azaltılmalı, gerekirse küçük güçlü lisanslar verilmemeli, santralin kurulacağı ana dere üzerine izin verilip derenin yan kollarından su almanın önüne geçilmesi saÄŸlanmalı, gerekli sayıda havzalardaki büyük projelere lisans verilmeliydi. En azından bundan sonraki dönemde bu süreç saÄŸlanmalıdır. Havza planlaması yapılırken havza deÄŸiÅŸikliklerine müsaade edilmemeli ve her derenin kendi yatağında akarak denize ulaÅŸması saÄŸlanmalıdır. (Gelevera Deresinin bir kolunun HarÅŸit çayına aktarılması gibi. (Akköy-2 projesi))

3- Lisans sonrası ÇED süreci kesinlikle çok ciddi tutulması gereken bir süreç olmalı, bu süreç yörede yaşayan insanlar, yerel yönetimler, ziraatçılar,çevre ve orman yetkilileri, arkeolog, sosyolog, antropolog, çevre planlamacısı,yöredeki sivil toplum örgütleri,kısacası herkesin ilgilenmesi gereken bir süreç olmalıdır.

4- DSÄ° ile su kullanım anlaÅŸması akabinde dere yatağına bırakılacak cansuyu çok ciddiye alınmalı ve ciddi ÅŸekilde takip edilmelidir. Bu takip konusunda öncelikle DSÄ° üzerine düşeni yapmalıdır. santralin su alma regülatöründen türbin çıkışına kadar olan mesafede dere yatağına bırakılan  suyun bilhassa derelerde minimum seviyeye indiÄŸi aÄŸustos, eylül, ekim, kasım, aralık, ocak, ÅŸubat aylarında sürekli kontrol edilmeli ve HES?e gerekirse yaptırım uygulanmalıdır. Özellikle ÅŸu an iÅŸletmede bulunan HES?lerin bulunduÄŸu derelere gidildiÄŸinde (Ä°kizdere, Karadere v.b) HES faaliyet sahasında derelerin kupkuru olduÄŸu ve bir yaptırım uygulanmadığı görülecektir. HES tamamlandıktan sonra gerekirse özellikle dereye bırakılacak can suyunun kontrolü amacıyla dere yataklarına debi ölçer cihazı konulmalı. Bu cihaz ile veriler düzenli olarak takip edilmeli, cihaz yerleÅŸtirmeyen ÅŸirketlere de cezai iÅŸlem uygulanması gerekmektedir.

5- Yapımı devam eden HES?ler incelendiÄŸinde bazı yatırımcıların çevreye çok duyarsız davrandığı, kanal veya tünellerden çıkan hafriyatı geliÅŸigüzel çevreye yaydığı ve çevresel tepki çektiÄŸi göze çarpmaktadır. ÖrneÄŸin Rize ili, Çayeli ilçesi Senoz vadisinde 7MW?lık bir HES inÅŸaatı sırasında kanal açma çalışmasında çevreye duyarsız davranmış ve çevrenin haklı tepkisini çekmiÅŸtir. Daha sonra da mahkeme kararıyla durdurulan bu inÅŸaat vadide çalışma yapan diÄŸer HES inÅŸaatlarına da tepkiyi artırmış, bunun sonucunda  tesis ve kabul iÅŸlemleri tamamlanan ve tesis sürecinde ciddi davranan 63MW kurulu gücündeki baÅŸka bir HES uzun süre mahkeme kararıyla faaliyeti durdurulmuÅŸtur. Kanal tipi HES yerine Tünel tipi HES projelerine izin verilmeli, tünel tip projenin uygun olmaması halinde de o bölgede HES yapımından vazgeçilmelidir.

6-  Mevcut bazı HES inÅŸaatlarında, HES inÅŸaatları nedeniyle açılan su iletim tünelleri ve cebri boruların geçtiÄŸi alanlardaki hafriyatların geliÅŸigüzel eÄŸimli arazilere bırakılmasıyla orman alanlarında büyük tahribatlar oluÅŸmakta, dere yatakları doldurularak, su akım rejimi ve kalitesi olumsuz etkilenmektedir. Yapılan çalışmalarda gerekli tedbirler alınmadığı için çevre kirliliÄŸi oluÅŸmaktadır. Dolayısı ile tesis inÅŸaat aÅŸamasında iken DSÄ°, Çevre ve Orman Ä°l Müdürlüğü, Tarım Ä°l Müdürlüğü, Belediye elemanları tarafından sürekli kontrol edilmeli ve gerekirse cezai müeyyide uygulanmalıdır. Kontrol biriminin inÅŸaat süresince gerekirse sürekli ÅŸantiyede kalması saÄŸlanmalıdır. Balık geçiÅŸ projelerinin projede olması konusu incelenmeli ve uygulanmasına hassasiyet gösterilmelidir. EPDK proje sahiplerinden gerekli taahhütleri almalı,  santralin tesis temrin programını isteyerek uzmanları vasıtasıyla süreci takip ettirmeli ve gerekirse yaptırımları uygulatmalıdır.

7- Tesis sürecinde olan HES?lerin iletim veya dağıtım  sistemine baÄŸlantısının saÄŸlanması amacıyla tesis edilecek Enerji Ä°letim Hatları ve Åžalt sahaları için de bir havza planlamasının yapılması gerekmektedir. Bu baÄŸlamda aynı havzada tesis edilen farklı HES?lerin bir araya getirilmesi ve ortak iletim tesisleri yapılması gerekmektedir. TEÄ°AÅž bu konuda havza projeleri çalışma yapmaktadır.Fakat dağıtım seviyesinden baÄŸlanan genelde küçük güçlü HES?lerde bu uygulama yoktur. Dolayısıyla aynı havzada bir sürü yan yana tesis edilmiÅŸ enerji iletim hattı çevre ve görüntü kirliliÄŸi oluÅŸturmaktadır.

8- Gerek HES?in tesis aÅŸamasında, gerekse baÄŸlantı anlaÅŸması çerçevesinde TEÄ°AÅž veya TEDAÅž adına tesis ettirilen enerji iletim hattı veya trafo merkezinin tesisi aÅŸamasında mevcut kamulaÅŸtırma kanununun ilerlemesi yavaÅŸ olduÄŸundan yatırımcılar iÅŸi hızlandırmak için veya karşılarına çıkan engelleri kısa sürede aÅŸabilmek için yörede yaÅŸayan bir kısım vatandaÅŸlara el altından para vermekte, bu  durumda yerelde sosyal sıkıntılar meydana getirmektedir. Sosyal adaletin temini için kamulaÅŸtırma kanunu ve mevzuat uygun hale getirilmeli, tüm yöre halkına adil olarak uygulanmalıdır.

M. MERMERTAŞ: Sonuç olarak ne söyleyebilirsiniz?

M. Yılmaz ODABAÅž: Sonuç olarak zararın neresinden dönülürse kardır. Son olarak Ä°kizdere Havzasının sit alanı ilan edilmesi süreç geliÅŸmesindeki plansızlığın bir sonucudur. DiÄŸer havzalarda böyle sorunlar yaÅŸanmaması için planlama ve çevreye saygı azami seviye gerçekleÅŸtirilmeli, havzalar ranta teslim edilmemelidir. Ayrıca Çoruh Havzasında yapımı düşünülen büyük güçlü 12 HES?ten sadece iki tanesi tamamlanarak iÅŸletmeye alınmıştır. Bu santrallerin devreye alınması için gerekli çalışmalar hızlandırılmalıdır. Ayrıca bölge potansiyelimizin deÄŸerlendirilmesi için bir planlama neticesinde ve gösterilecek  azami hassasiyet çerçevesinde tesis edilebilecek HES?ler ve iletim tesislerinin yapılması, üretim potansiyelinin deÄŸerlendirilmesi ülkemiz için çok önemli bir konudur. Zira dışa bağımlılığı 1kWh dahi olsa azaltmak büyük bir milli kazanımdır. 

Bunun yanında EPDK?dan lisans almış, HES yapımına başlamış veya başlayacak olan firmalar konusunda yeni bir değerlendirme yapılarak proje sayısı azaltılmalıdır. Uygun görülen projelerin çevre duyarlılığına azami seviyede özen göstermesi, ÇED raporlarını ciddi biçimde hazırlatıp bu raporlara tam manasıyla bağlı kalmalarının sağlanması gerekmekte, akarsu ve derelerde ?cansuyu? denilen hayati öneme haiz havzaya bırakılacak suya göz dikilmemelerinin sağlanması, takip edilmesi gerekmektedir.

Yapılacak bu tesislerden bölgenin flora ve faunası zarar görmemelidir. Unutulmamalıdır ki bölgede yaşayan insanların başka bir Karadeniz?i yoktur. Ülke olarak üretilecek enerjinin nimetinden istifade edilecekse bu bölgemize külfet getirmemeli, getirecekse de asgaride tutulmalıdır.